Eu, ás veces escribo
versos. E así como a teimosía do mariñeiro consiste en falar do mar e de canto
con el ten relación, así a miña teimosía consiste en falar de versos e de canto
se lle achegue. Despois de todo, fale ben ou fale mal, nunca un home pode falar
doutra cousa mellor que daquela á que consagra as súas afeccións, os seus
entusiasmos e o seu traballo. Por iso eu fale ben ou fale mal, nunca poderei
ocupar o meu lugar mellor que cando fale de un tema coma o de hoxe escollín pra
presentarme diante de vós: vou intentar facer gabanza, o eloxio, a loanza do
cantar.
Pero antes de
pasar adiante, convén que eu explique o que entendo por cantar. Eu non lle
chamo un cantar a ningunha desas cousas estrañas e alleas que veñen cantando
mais de catro badulaques por que as escoitaron a unha cupleteira trasnoitada
nun escenario de cafetín. Eu non lle chamo un cantar a ningunha desas cousas
que escoitamos nos barrios baixos das cidades en boca das fregatrices ou na
caixa dun organillo. Eu non lle chamo
cantares a iso do Waya-Wais nin á Chula tanguista, nin a aquilo de Baronesa gentil, vizcondesa ideal, nin
aquilo outro de Mozo traiga otra copa…
A todas esas cousas chamádelle, si queredes, cuplés, pero non lle chamedes
cantares. Este nome de cantares gardémolo para aquelas coplas tan sinxelas, tan
íntimas e tan nosas, que aprendemos case cando aprendemos a falar. Cantares,
para min, son aquelas cantigas con que de pequenos nos adormentaban nosas nais.
Eu chámolle cantares a aqueles que se cantan de volta das romarías, ou nas
longas parrandas da noite da festa que van recorrendo as calellas cunha copla
axeitada en cada porta. Xa sabedes pois que ao falar de cantares, falo destas
nosas coplas galegas; e delas é de quen eu quero facer unha gabanza.
Como
son feitos os nosos cantares
Moitas veces
teriades nas mans, e teredes folleado e lido un libro de versos. Alí tamén pode
haber algo semellante aos cantares que podedes ler nun libro e os cantares que
aprendiches de oílos por aí adiante, hai unha diferenza fondísima: os versos
dun libro foron escritos por un só home, un poeta: e os cantares populares non
se sabe por quen foron feitos; pero tan compenetrados estamos todos con eles
que temos que crer que foron feitos por todo o mundo. Os versos do libro
perténcenlle a un home que é o seu autor, e os cantares populares perténcenos a
todos porque non teñen dono, e xa naceron para ser así.
Pouco esforzo
se precisa para atopar outra interesantísima diferenza entre os cuplés e os
cantares. Teredes visto que un cuplé nace, espállase e morre o mesmo que un
andazo de vexigas ou xarampón. Chega calquera forasteiro, ou calquera de nós
que vai afora, e trae un deses monstros que rebordan dos escenarios da arte
dexenerado: por algún tempo, todo o mundo anda tatexando ou asubiando aquel
cuplé de moda; e despois que todo o mundo se fartou e se cansou de darlle
voltas, pasa de moda e ninguén volve a cantalo. Se quixésemos poñer exemplos
disto atopariámolos dabondo, porque con todo cuplé acontece isto que digo.
Co cantar
nunca pasa tal cousa: cando as xentes se cansaron de cantar Waya-Wais, volveron
a cantar O río cando vai cheo… Heicho de
dar queridiña, heicho de dar que o teño… O cuplé morre, o cantar vive
sempre. O mesmo cantar que cantamos de mozos, cantarémolo de vellos; así como
cantaron os nosos avós, cantárono os nosos netos. Isto, non nos quer dicir
algo? É que o cantar ven a ser algo máis que unhas palabras engarzadas nunhas
notas. O cantar con todas as súas variantes é a expresión máis pura e axustada
do noso pensamento, do noso sentimento, do noso carácter e nunha palabra, de
toda a nosa alma.
O estudo dos
cantares do pobo,así como o das súas lendas, contos, música, e todo o que nunha
palabra se chama folclore, foi durante moito tempo desprezado polas xentes
cultas. Hoxe acontece todo o contrario. En Irlanda, país irmán noso polo orixe
e tan semellante ao noso polas súas calamidades, fai xa tempo que existe unha
Sociedade Celtista, William Butler Yeats, que ten por obxecto recoller e
estudar todas estas manifestacións do arte do pobo. En México, tamén fai tempo
xa que existe outra sociedade, La Corregidora de Querétaro, que traballa por
recoller as manifestacións da arte dos indios, esquecidos desde os tempos da
conquista española. Para ninguén é un segredo que Grieg, un dos mais grandes
músicos dos nosos tempos, inspiraba para as súas composicións nos cantares
populares de Noruega, como Dvorak en Hungría e Falla en España. A literatura e
a música rusa que hoxe están tendo un grandísimo éxito en toda Europa, débeno
seguramente a que tanto unha coma outra, arrincan directamente de fontes
populares. Esta atención que se lle presta e esa influenza que exerce o arte
popular atópase máis ou menos en case tódolos países do mundo, e entre tódalas
xentes verdadeiramente cultas.
Ben vedes polo
tanto que amando os nosos cantares non faremos máis que seguir os pasos dos
homes de estudo. Pero o que nos debemos facer, o que debe facer o pobo, é unha
cousa aínda de máis importancia que o que fagan os folcloristas.
Se eles
recollen os cantares para coleccionalos nos libros e cadernos de estudo nós
debemos facer algo máis importante, que será o conservalos vivos, non consentir
que vaian a momificarse entre as follas dun libro, senón recollelos como un
herdo sagrado dos nosos maiores, conservalos cariñosamente e encomendarllos ao
que virán. Así cumpriremos cun dos nosos deberes na vida que é o de defender a
nosa personalidade, o que temos de propio, de noso, o que nos distingue dos
demais. Deber, este, por certo ben descoidado, e sobre o cal falaría se o tempo
non me prohibise abusar da vosa atención para poñer de manifesto o vergoñento
que resulta ver como de cotío nos esquecemos da nosa fala, renegamos da nosa
tradición, e vilipendiamos a Nosa Terra, cando o noso deber sería falar sempre
na nosa fala, conservar a nosa tradición e poñer a Nosa Terra por enriba de
todas as outras.
A min unha das
cousas que máis mágoa me dan, é un home que despreza a súa Patria, a súa Raza,
a súa Raza, a súa fala, o seu orixe, as súas tradicións, e, nunha palabra todo
canto hai de máis sagrado, e todo canto debera ser o obxecto da súa devoción e
do seu culto constante. Moitas veces se ten botado na cara aos galegos o
desapego polas súas cousas, o dispostos que están sempre a deixalas polas
alleas. Aquí mesmo, na nosa vila, ben vemos que, como nas demais, atópanse a eito
tipos deses que por estar catro días en terras de afora, antóllaselles que isto
non val nada, que a nosa fala é unha cousa baixa, que as nosas costumes
tradicionais son atrasadas e ridículas e que calquera curruncho do mundo é
mellor que isto. A min puidéranme chamar bárbaro e atrasado todos eses
individuos, pero o caso é que a cousa que máis quero neste mundo, e paréceme
que tamén no outro, é a Miña Terra; a miña terra con todo o que ten de seu.
Quérolle en
primeiro lugar, por obrigación; porque a primeira obrigación de todo home é
amar sobre todas as cousas á súa terra. E quérolle ademais por necesidade;
porque ten para min tales encantos, lévoa tan metida dentro de min mesmo que si
ela me faltase, faltaríame a vida. E quérolle ademais por o merecer; por que
non é preciso que me cegue o amor que lle teño para encontrala cha de engados,
belida, incomparábel.
Quero facer
unha gabanza destes cantares, por que lles quero como se en vez de ser unha
cousa inmaterial fosen uns vellos amigos meus, daqueles amigos con os cales de
pequeno se ten pasado moitas tardes xogando; uns amigos con quen tiveses feito
tantas cousas de amábel recordo.
E quérolles
porque eles son as alfaias con que o pobo enxoia a nosa fala. Quérolles por que
eles son como oracións sinxelas e humildes para rezar no culto panteísta da
Terra e da Raza.
Cantas cousas
di un cantar
Eu quixera que
moitas veces vos parásedes a desenvolver cantas cousas di un cantar. É que un
cantar, nos seus catro versos, encerra moitas veces máis sabedoría que o libro dun filósofo e
mais beleza que o libro dun artista. Porque o libro dun filósofo, inda que el
teña recorrido os mais escolleitos campos da ciencia, e inda que teña consumido
o mellor da súa vida nunha matinante cavilación, sempre será unha interpretación
da vida feita a través do seu temperamento e da súa personalidade, mentres que
a sabedoría que encerra un cantar, é o produto da ciencia sinxela, espontánea e
natural que levou dentro de si unha longa cadea de xeración. E a sabedoría, dun
home por ergueita que sexa nunca poderá poñerse de par da sabedoría dunha raza.
O mesmo
acontecerá coa beleza do cantar. Por depurado espírito que teña un artista, por
xenial e orixinal que sexa a súa creación, sempre a súa obra será un perfil da
Beleza tomado desde un restrinxido punto de vista individual.
ca. 1923
